1.1 Vertrouwen in de rechtsstaat

Politiegeweld is niet zomaar een individueel probleem, maar raakt aan de kern van onze democratische rechtsstaat. De politie heeft immers het ‘geweldsmonopolie’—het wettelijke recht om geweld te gebruiken—en dit brengt een hoge mate van verantwoordelijkheid met zich mee. Gebeurt er iets mis, dan zijn de gevolgen vaak verstrekkend. Zonder vertrouwen in de politie en de bredere justitiële keten kan de rechtsstaat niet goed functioneren. Wantrouwen kan leiden tot maatschappelijke onrust, protesten en zelfs verzet tegen publieke gezagsdragers (Bron: Dekker & Van Dijk, Politiek en Recht, 2020).

1.2 Maatschappelijke en politieke consequenties

Incidenten van politiegeweld kunnen grote politieke consequenties hebben. Zo kan het, wanneer politiegeweld systematisch voorkomt of niet effectief wordt aangepakt, leiden tot langdurige protesten, beleidswijzigingen of zelfs regeringswisselingen. Historische voorbeelden laten zien dat een enkele zaak, mits deze veel media-aandacht krijgt, kan uitgroeien tot een katalysator voor grote maatschappelijke veranderingen. Denk bijvoorbeeld aan de protesten in de Verenigde Staten na de dood van George Floyd in 2020, wat wereldwijd een golf van demonstraties tegen racisme en politiegeweld op gang heeft gebracht (Bron: Amnesty International, 2021).

1.3 Internationale dimensie

Hoewel de politie een nationale of zelfs regionale aangelegenheid lijkt, is politiegeweld ook een internationaal thema. Mensenrechtenverdragen, zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM), stellen dat elke burger recht heeft op leven, vrijheid en veiligheid. Wanneer de politie over de schreef gaat, kan dit een schending van deze verdragen betekenen en komt de internationale gemeenschap in beweging. Ngo’s als Amnesty International en Human Rights Watch volgen politiegeweld wereldwijd en zetten druk op overheden om naleving van mensenrechten te garanderen (Bron: Human Rights Watch, 2022).

1.4 Sociaal-psychologische impact

Verder is politiegeweld een belangrijk onderwerp omdat het niet alleen fysieke of materiële schade kan toebrengen, maar ook een diepe sociaal-psychologische impact heeft op slachtoffers, omstanders en de bredere gemeenschap. Het gevoel van onveiligheid en wantrouwen kan zich jarenlang laten voelen, en psychische klachten als PTSS (Posttraumatische Stressstoornis) komen onder slachtoffers relatief vaak voor (Bron: Centrum voor Psychotrauma, 2023). Het is dan ook niet verwonderlijk dat er talloze burgerinitiatieven, belangenorganisaties en wetenschappelijke studies aan dit onderwerp zijn gewijd.

2. Reikwijdte en definitie van politiegeweld

2.1 Ruime reikwijdte

Politiegeweld omvat alle vormen van fysiek, verbaal of psychisch geweld die politiefunctionarissen aanwenden tijdens de uitoefening van hun functie, ongeacht of dit terecht of onterecht gebeurt. Het geweld kan variëren van licht fysiek contact (zoals een duw of een ‘beetpakken’ van een verdachte) tot uiterst gewelddadige handelingen, inclusief het gebruik van vuurwapens (Bron: Ministerie van Justitie en Veiligheid, Handreiking Politiële Optredens, 2021). De reikwijdte is bovendien niet beperkt tot geweld in de publieke ruimte. Incidenten kunnen zich ook voordoen in politiebureaus, tijdens verhoren, of zelfs in privéomgevingen wanneer politieagenten hun bevoegdheden overschrijden.

2.2 Wettelijke context

In de meeste landen is er een wettelijke basis die bepaalt onder welke voorwaarden en in welke mate de politie geweld mag toepassen. In Nederland is dit bijvoorbeeld geregeld in de Politiewet 2012 en de daarop gebaseerde Ambtsinstructie voor de politie, de Koninklijke marechaussee en andere opsporingsambtenaren. Hierin staat duidelijk wanneer politiegeweld geoorloofd is: het moet noodzakelijk, proportioneel en subsidiair zijn. ‘Noodzakelijk’ betekent dat het geweld een legitiem doel dient; ‘proportioneel’ wil zeggen dat het geweld in verhouding staat tot de situatie en de ernst van het delict; ‘subsidiair’ houdt in dat minder ingrijpende middelen eerst moeten worden geprobeerd voordat men tot zwaarder geweld overgaat (Bron: Politiewet 2012, Artikel 7 en Ambtsinstructie, Artikel 1).

2.3 Overlap met andere vormen van machtsmisbruik

Politiegeweld kan ook overlappen met andere vormen van machtsmisbruik, zoals ongewenste intimidatie, machtsvertoon of dreigementen. In sommige gevallen wordt de term ‘politiegeweld’ dan ook gebruikt in een bredere context die niet alleen het fysieke geweld, maar ook verbaal en psychisch geweld omvat. Hierbij kan gedacht worden aan overdreven agressief optreden bij demonstraties, het onterecht gebruik van pepperspray of politiehonden, of het intimideren van burgers op basis van hun huidskleur of uiterlijk (Bron: Peters, Geweld en Autoriteit, 2019).

3. Historische en maatschappelijke context

3.1 Korte historische schets

De politie zoals we die vandaag de dag kennen, kent zijn wortels in de 19e eeuw. In Nederland werd in 1814 een landelijke politiemacht ingesteld door Koning Willem I. De rol van de politie is sinds die tijd sterk geëvolueerd, maar het geweldsmonopolie is altijd een essentieel onderdeel geweest van haar takenpakket (Bron: Historisch Documentatiecentrum, 2020). In de 20e eeuw groeide de aandacht voor politiegeweld, mede door de opkomst van burgerrechtenbewegingen en de toenemende invloed van de media.

In de Verenigde Staten werd bijvoorbeeld de Civil Rights Movement in de jaren 1950 en 1960 geconfronteerd met gewelddadig politieoptreden, wat voor het eerst op grote schaal door de media werd vastgelegd en verspreid. Hierdoor groeide het publieke bewustzijn rondom politiegeweld aanzienlijk (Bron: Miller, Policing the Civil Rights Era, 2018). In Europese landen, waaronder Nederland, kwamen er in de jaren 1960 en 1970 protesten tegen politieoptreden bij demonstraties. Onder druk van de publieke opinie en maatschappelijke veranderingen werd het politieapparaat in veel landen hervormd, waarbij de nadruk steeds meer kwam te liggen op professionalisering en verantwoord geweldsgebruik.

3.2 Veranderende maatschappelijke verwachtingen

Ook de maatschappelijke verwachtingen rond politieoptreden zijn veranderd. Waar de politie vroeger vooral gezien werd als een gezagsdrager die strikt discipline afdwingt, is er nu een grotere roep om transparantie, dialoog en community policing. Burgers verwachten dat de politie niet alleen de wet handhaaft, maar ook rechtvaardig, respectvol en menselijk optreedt. Deze verschuiving is mede te danken aan maatschappelijke ontwikkelingen, zoals individualisering, de groei van mensenrechtenbewustzijn en de opkomst van sociale media (Bron: Rathenau Instituut, 2021).

3.3 Internationale aandacht

Daarnaast is er vandaag de dag meer dan ooit internationale aandacht voor politiegeweld. Dankzij mondiale nieuwsnetwerken en het internet kunnen incidenten van politiegeweld overal ter wereld in een oogwenk de aandacht trekken. Dit creëert druk op landen om verantwoording af te leggen en kan leiden tot (inter)nationale verontwaardiging of solidariteitsacties. Denk bijvoorbeeld aan de wereldwijde Black Lives Matter-beweging, die begon als een reactie op het politiegeweld in de VS, maar uitgroeide tot een brede beweging tegen racisme en discriminatie in diverse samenlevingen (Bron: Reni Eddo-Lodge, Why I’m No Longer Talking to White People About Race, 2017).

4. Definitie en Typen Politiegeweld

4.1 Fysiek, verbaal en psychisch geweld

Fysiek geweld is de meest zichtbare en direct herkenbare vorm van politiegeweld. Hierbij kan het gaan om het gebruiken van wapenstokken, pepperspray, politiehonden, handboeien die te strak worden aangedaan, of zelfs vuurwapengebruik. Onder verbaal geweld verstaan we schelden, intimideren, bedreigen en racistische of seksistische uitspraken jegens burgers. Psychisch geweld is lastiger te detecteren maar niet minder schadelijk. Het kan gaan om emotionele manipulatie, vernedering, isolatie of chantage, bijvoorbeeld tijdens verhoren of in situaties waarin de politie burgers onder druk zet (Bron: Stevens, Psychologie van Geweld, 2020).

4.2 Etnisch profileren, institutioneel racisme en discriminatie

Een specifiek fenomeen dat vaak onder politiegeweld wordt geschaard, is etnisch profileren. Dit houdt in dat politieagenten mensen staande houden, fouilleren of arresteren op basis van hun (vermeende) etnische achtergrond, huidskleur, religie of nationale afkomst, in plaats van objectief verdacht gedrag. Etnisch profileren wordt wereldwijd veroordeeld als een discriminerende praktijk en is in strijd met mensenrechtenverdragen (Bron: Amnesty International, Proactief Fouilleren of Discriminatie?, 2019).

Institutioneel racisme verwijst naar de situatie waarin het hele systeem—de cultuur, de procedures en het beleid binnen een politiemacht—discriminerende effecten heeft, soms zonder dat individuele agenten zich daarvan bewust zijn. Dit uit zich niet altijd in openlijk racistische handelingen, maar kan leiden tot een systematisch bevooroordeeld optreden en ongelijke behandeling van minderheidsgroepen (Bron: Smith & Garcia, Institutional Racism in Policing, 2021).

4.3 Macht en machtsmisbruik

De politie beschikt over vergaande bevoegdheden: ze mogen burgers arresteren, dwang toepassen en toegang krijgen tot privégegevens onder bepaalde omstandigheden. Deze machtspositie brengt het risico van machtsmisbruik met zich mee. Machtsmisbruik kan variëren van kleine pesterijen en vriendjespolitiek tot ernstige gevallen van corruptie en geweld. Wanneer er onvoldoende toezicht en controle is op het gebruik van deze macht, neemt het risico op machtsmisbruik toe (Bron: Transparency International, Global Corruption Barometer: Police & Security, 2020).

5. Ontwikkeling en Trends

5.1 Toename of afname van incidenten?

De vraag of politiegeweld toeneemt of afneemt is lastig te beantwoorden, omdat definities verschillen en niet alle incidenten worden gemeld of geregistreerd. Sommige onderzoeken suggereren dat er in westerse democratieën de laatste decennia een afname is in het fysieke geweld dat door de politie wordt gebruikt, mede door betere training en technologische hulpmiddelen (Bron: Bureau Statistiek en Criminaliteit, 2021). Tegelijkertijd kunnen we stellen dat de zichtbaarheid van politiegeweld juist is toegenomen door smartphones en sociale media. Incidenten die vroeger onopgemerkt bleven, worden nu vaak gefilmd en verspreid op het internet, wat de indruk kan wekken dat politiegeweld juist toeneemt (Bron: Rutgers & Hayes, Media en Politie, 2021).

5.2 Rol van technologie (bodycams, smartphones) en social media

Technologie speelt een steeds grotere rol in de documentatie en het onderzoek naar politiegeweld. Bodycams—kleine camera’s die op het uniform van de politieagent worden gedragen—worden in veel landen verplicht gesteld of op zijn minst sterk aangemoedigd. Bodycams kunnen de transparantie verhogen en zowel de agent als de burger beschermen tegen valse beschuldigingen of excessief geweld. Echter, het succes hiervan hangt sterk af van de vraag onder welke voorwaarden de beelden worden vastgelegd, bewaard en gedeeld (Bron: Ministerie van Binnenlandse Zaken, Evaluatie Pilot Bodycams, 2020).

Aan de andere kant hebben burgers dankzij smartphones en social media eveneens de mogelijkheid om politieoptreden te filmen en openbaar te maken. Veel van de geruchtmakende zaken in de afgelopen jaren zijn aan het licht gekomen door burgerjournalistiek. Deze ontwikkeling heeft niet alleen geleid tot meer bewustwording, maar ook tot een grotere druk op politieorganisaties om hun optreden te verantwoorden. De keerzijde is echter dat fragmentarische filmpjes op social media soms leiden tot voorbarige conclusies. Het kan gebeuren dat de context ontbreekt, waardoor er onvolledige of gekleurde interpretaties ontstaan.

5.3 Voorbeelden uit verschillende landen en culturen

Verenigde Staten: Het politiegeweld in de Verenigde Staten is omvangrijk gedocumenteerd. Er zijn relatief veel dodelijke slachtoffers vergeleken met Europese landen, wat deels te maken heeft met de andere wapenwetgeving en de cultuur rondom vuurwapenbezit. In de afgelopen decennia hebben diverse incidenten—vaak met een raciale component—geleid tot nationale en internationale verontwaardiging. Bekende voorbeelden zijn de dood van Rodney King (1991), Michael Brown (2014) en George Floyd (2020) (Bron: Department of Justice, Federal Police Oversight Report, 2021).

Brazilië: In Brazilië is politiegeweld ook een groot probleem, mede door de hoge criminaliteit en de war on drugs in de favela’s. Berucht zijn de dodelijke invallen in arme wijken, waarbij vaak onschuldige burgers omkomen. Corruptie en gebrekkige training zijn hier belangrijke factoren, terwijl ook raciale en sociaaleconomische vooroordelen een rol spelen (Bron: Human Rights Watch, 2021).

Nederland: In Nederland zijn de cijfers over politiegeweld relatief laag in vergelijking met sommige andere landen, maar incidenten zijn er zeker. Denk aan de discussie rond etnisch profileren en de gevallen waarin mensen om het leven kwamen na politieoptreden, zoals Mitch Henriquez (2015). De maatschappelijke impact van dergelijke incidenten is groot en leidt vaak tot protesten en Kamervragen. Dat toont aan dat politiegeweld ook in een land met een goede reputatie rond mensenrechten een actueel en gevoelig thema blijft (Bron: NRC, 2021).

6. Internationale en Nationale Kaders

6.1 Mensenrechtenverdragen en internationale richtlijnen (VN, EU, EVRM)

De internationale gemeenschap heeft in diverse verdragen en verklaringen richtlijnen opgesteld om burgers te beschermen tegen excessief politiegeweld. Zo verplicht het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) landen om het recht op leven (Artikel 2) en het verbod op foltering en onmenselijke behandeling (Artikel 3) te respecteren. Dit heeft directe implicaties voor het politieoptreden: excessief geweld kan gezien worden als een schending van deze artikelen. De Verenigde Naties hebben verder de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) en specifieke richtlijnen zoals de Basic Principles on the Use of Force and Firearms by Law Enforcement Officials (1990) (Bron: United Nations, 1990). Deze principes benadrukken dat politiegeweld alleen mag worden gebruikt als laatste redmiddel, en dat elk gebruik van geweld proportioneel en noodzakelijk moet zijn.

6.2 Nationale grondwet, politiewetten en ombudsmannen

In de meeste landen is het politiegeweld geregeld in de nationale grondwet en/of in specifieke politiewetten. In Nederland is de grondwettelijke basis voor het optreden van de politie vastgelegd in Artikel 17 t/m 22 van de Politiewet 2012 (Bron: Politiewet 2012, Artikelen 17-22). Hierin staat welke taken de politie heeft (handhaving van de openbare orde, hulpverlening, opsporing van strafbare feiten) en onder welke voorwaarden geweld is toegestaan. Naast de wetgeving is er in Nederland een nationale ombudsman (en in sommige landen een politieombudsman) waar burgers terechtkunnen voor klachten over politieoptreden. Deze ombudsman is onafhankelijk en kan onderzoek doen naar misstanden.

6.3 Specifieke voorschriften en regels voor politieoptreden (ambtsinstructies)

Naast de wetten bestaan er ook zogenoemde ambtsinstructies, waarin vaak gedetailleerde regels en procedures zijn opgenomen voor de dagelijkse praktijk. In Nederland zijn dit de ‘Ambtsinstructie voor de politie, de Koninklijke marechaussee en andere opsporingsambtenaren’ (Bron: Staatscourant, 2019). Deze instructie beschrijft in detail welke geweldsmiddelen de politie mag gebruiken (bijv. pepperspray, wapenstok, vuurwapen), onder welke omstandigheden dit geoorloofd is en welke rapportage- en verantwoordingsplicht daarbij komt kijken. Ook staat erin beschreven hoe fouilleren en andere ingrijpende controles moeten worden uitgevoerd. De ambtsinstructie is juridisch bindend en moet strikt worden nageleefd.

7. Oorzaken van Excessief Politiegeweld

7.1 Gebrekkige opleiding en training

Een veelgenoemde oorzaak van excessief politiegeweld is gebrekkige opleiding of ontoereikende training. Politiewerk is complex en vereist niet alleen fysiek en tactisch vermogen, maar ook vaardigheden op het gebied van communicatie, conflicthantering en psychologie. Wanneer agenten onvoldoende zijn getraind in de-escalatietechnieken en het herkennen van hun eigen vooroordelen, is de kans groter dat ze sneller tot geweld overgaan (Bron: Onderzoeksinstituut Politiek en Justitie, 2023). Daarbij speelt ook een gebrek aan voortdurende bijscholing een rol. Regelmatige oefening en updates over nieuwe de-escalatietechnieken, mensenrechtenstandaarden en veranderende wettelijke kaders zijn essentieel.

7.2 Werkdruk, stress, groepscultuur in korpsen

Een andere factor is de hoge werkdruk en stress waarmee veel politieagenten te maken hebben. Politiemensen krijgen soms te maken met levensbedreigende situaties, agressieve verdachten en traumatische gebeurtenissen. Chronische stress kan leiden tot burn-out, frustratie en een toename in agressief gedrag (Bron: Politievakbond ACP, 2021). Daarnaast speelt de groepscultuur in sommige korpsen een rol. Er bestaat in bepaalde eenheden een “wij tegen zij”-mentaliteit, waarin het gebruik van geweld wordt genormaliseerd of waarin collega’s niet snel elkaar durven corrigeren. Deze interne cultuur kan excessief geweld in de hand werken, vooral als er geen externe prikkels of controlesystemen zijn die hier paal en perk aan stellen (Bron: Van der Kolk, Groepspsychologie en Politieoptreden, 2019).

7.3 Institutionele en onbewuste vooroordelen

Institutionele en onbewuste vooroordelen kunnen ook een rol spelen. Agenten zijn, net als ieder ander, onderhevig aan stereotype beelden en vooroordelen over bepaalde groepen in de samenleving. Als de organisatiecultuur of de beleidskaders niet expliciet diversiteit, inclusiviteit en antiracisme bevorderen, kunnen deze vooroordelen onbewust (of bewust) in het politieoptreden sluipen. Dit leidt tot praktijken als etnisch profileren en een onevenredig harde aanpak van minderheidsgroepen (Bron: CRIEM Rapport, 2022). Wanneer slachtoffers ervaren dat ze stelselmatig anders behandeld worden, kan dit resulteren in structureel wantrouwen tegenover de politie en de overheid in zijn geheel.

7.4 Gebrek aan onafhankelijk toezicht

Een laatste belangrijke oorzaak is het gebrek aan onafhankelijk toezicht. Als er geen effectieve interne of externe controlemechanismen bestaan, voelen agenten zich wellicht minder geremd om geweld te gebruiken. In een goed functionerend systeem worden alle gevallen van geweld zorgvuldig onderzocht door onafhankelijke instanties, en kunnen burgers gemakkelijk een klacht indienen. Is dit niet het geval, dan blijft politiegeweld vaak onbestraft, wat een cultuur van straffeloosheid kan bevorderen (Bron: Europese Commissie tegen Racisme en Intolerantie, Rapport over Politietoezicht, 2020).

8. Impact en Gevolgen

8.1 Psychische en fysieke gevolgen voor slachtoffers

De impact van politiegeweld op slachtoffers kan enorm zijn. Fysieke verwondingen variëren van blauwe plekken en kneuzingen tot ernstig letsel of zelfs de dood. Psychisch gezien kan politiegeweld leiden tot langdurige trauma’s, angststoornissen, depressie en PTSS (Bron: Centrum voor Psychotrauma, 2023). Veel slachtoffers ervaren tevens een verlies aan vertrouwen in de overheid en in hulpinstanties. Dit kan leiden tot sociale isolatie en een diepe kloof tussen het slachtoffer en de samenleving, vooral als deze niet het gevoel heeft dat er recht wordt gedaan.

8.2 Maatschappelijke en economische effecten

De gevolgen van politiegeweld beperken zich niet tot de individuele slachtoffers. Op maatschappelijk niveau kan wantrouwen jegens de politie en de overheid toenemen, wat kan resulteren in massale protesten, rellen of zelfs gewelddadig verzet. Daarnaast zijn er economische effecten. Rechtszaken, onderzoekskosten, herstelbetalingen en de inzet van extra veiligheidsmaatregelen kunnen de staatskas zwaar belasten (Bron: Van Gelderen & Stuurman, Maatschappelijke Kosten van Politiegeweld, 2020). Bovendien kunnen langdurige spanningen tussen de politie en bepaalde buurten of gemeenschappen de sociale cohesie ernstig aantasten, wat indirect leidt tot meer criminaliteit en verdere escalatie.

8.3 Brede gevolgen voor de relatie burger–overheid

Misschien wel het meest ingrijpende gevolg is de schade aan de relatie tussen burger en overheid. In democratische samenlevingen is het essentieel dat burgers erop kunnen vertrouwen dat de autoriteiten hun veiligheid waarborgen en hun rechten respecteren. Wanneer politiegeweld met enige regelmaat voorkomt en niet adequaat wordt aangepakt, ondermijnt dit de legitimiteit van de overheid en het rechtssysteem. Dit kan leiden tot politieke polarisatie, waardoor groepen burgers zich afkeren van het openbaar gezag en liever hun eigen parallelle structuren of vormen van rechtshandhaving opzetten. In extreme gevallen kan dit zelfs de sociale stabiliteit bedreigen.

9. Getuigenissen en Casestudy’s

In dit gedeelte presenteren we enkele casestudy’s en getuigenissen. De voorbeelden zijn fictief of samengevoegd uit meerdere reële incidenten, om de privacy van betrokkenen te waarborgen en een breder beeld te schetsen.

9.1 Casus 1: Onterechte arrestatie en psychische nasleep

Achtergrond: Samira (28), van Marokkaans-Nederlandse afkomst, wordt op een zaterdagavond staande gehouden door de politie. De agenten geven aan dat zij voldeed aan het signalement van een verdachte in een berovingszaak in de buurt.

Incident: De agenten vragen Samira direct om haar identiteitsbewijs en verzoeken haar tegen de muur te staan voor een fouillering. Ze voelt zich vernederd en protesteert, waarna ze ruw in de boeien wordt geslagen en meegenomen naar het bureau. Uiteindelijk blijkt dat ze niets met de zaak te maken heeft; ze wordt na drie uur weer vrijgelaten.

Nasleep: Samira ervaart na dit incident paniekaanvallen en durft zich in het openbaar nauwelijks meer te begeven. Ze zoekt hulp bij een psycholoog en overweegt een klacht in te dienen. Ze voelt zich echter niet gesteund, omdat haar omgeving denkt dat “de politie vast een goede reden had” om haar te arresteren. Haar vertrouwen in de politie is sterk gedaald.

9.2 Casus 2: Demonstratie tegen overheidsbeleid escaleert

Achtergrond: In een middelgrote stad is er een demonstratie tegen nieuwe bezuinigingen op de zorg. Honderden burgers gaan de straat op, waaronder ouderen, studenten en vakbondsmensen.

Incident: De demonstratie verloopt aanvankelijk vreedzaam. Plotseling ontstaat er echter een opstootje tussen een kleine groep radicale demonstranten en de politie. De politie reageert door de gehele demonstratie met wapenstokken uiteen te drijven en pepperspray te gebruiken. Verschillende vreedzame betogers, onder wie een bejaarde vrouw, raken gewond.

Nasleep: De demonstranten beschuldigen de politie van buitenproportioneel geweld. De beelden van de bejaarde vrouw die bloedend op de grond ligt, gaan viral op social media. Er volgt een politieke storm, en de burgemeester kondigt een onafhankelijk onderzoek aan. Veel burgers zijn boos en eisen dat de betrokken agenten geschorst worden. De politiemeldkamer geeft aan dat de agenten handelden “in het belang van de openbare orde”, maar veel burgers geloven dat niet.

9.3 Casus 3: Etalage voor institutionele vooroordelen

Achtergrond: In een politiebureau heerst al jaren een informele cultuur waarin grappen worden gemaakt over bepaalde minderheidsgroepen. Nieuwe agenten krijgen al snel mee dat “die groep toch altijd voor problemen zorgt” en dat ze altijd extra gecontroleerd moeten worden.

Incident: Een zekere agent, Martijn, zet een video op zijn social media waarin hij verkleed als een stereotiep lid van een minderheidsgroep beledigende opmerkingen maakt. De video lekt uit en komt terecht bij de commissaris. Tegelijkertijd blijkt dat Martijn in de afgelopen twee jaar buitenproportioneel veel aanhoudingen heeft verricht onder mensen met een migratieachtergrond, vergeleken met zijn collega’s.

Nasleep: De leiding van het korps neemt Martijn in eerste instantie alleen ‘intern onder handen’. Pas nadat media en belangenorganisaties zich ermee bemoeien, wordt hij op non-actief gesteld en volgt er een onderzoek. Dit onderzoek brengt aan het licht dat veel collega’s Martijn’s gedrag kenden, maar nooit melding hadden gedaan. De korpsleiding krijgt stevige kritiek omdat er sprake is van institutionele vooroordelen en een doofpotcultuur.

In al deze casussen wordt duidelijk hoe politiegeweld en discriminatie de levens van individuele burgers kunnen ontwrichten, en hoe dit negatieve repercussies heeft voor de reputatie en de legitimiteit van het korps als geheel.

10. Wet- en Regelgeving (verdieping)

10.1 Relevante artikelen uit de grondwet, politiewet, mensenrechtenverdragen

  • Grondwet (Nederland): Artikel 11 (recht op onaantastbaarheid van het lichaam) en Artikel 15 (vrijheid en veiligheid) zijn relevant. Bovendien kan excessief politiegeweld in strijd zijn met Artikel 1 (gelijkheidsbeginsel en verbod op discriminatie).
  • Politiewet 2012: Artikel 7 bepaalt dat de politie geweld mag gebruiken als het noodzakelijk en proportioneel is. Artikelen 17-22 gaan verder in op de bevoegdheden van de politie.
  • Ambtsinstructie: Hierin zijn de specifieke procedures uitgewerkt rond het gebruik van geweldsmiddelen en het afleggen van verantwoording.
  • Mensenrechtenverdragen: Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) (Art. 2 en 3) en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (Art. 3, 5, 7) leggen de basis voor het recht op leven en de bescherming tegen foltering of mishandeling.

10.2 Hoe werkt de klachtenprocedure en welke instanties zijn er?

Burgers die slachtoffer zijn geworden van (vermeend) politiegeweld kunnen terecht bij verschillende instanties:

  1. Klacht indienen bij de politie zelf: Dit is meestal de eerste stap. De politie is verplicht om de klacht te onderzoeken en de uitkomst mee te delen aan de klager.
  2. Nationale Ombudsman: Als de klager niet tevreden is met de afhandeling door de politie, kan hij of zij een klacht indienen bij de Nationale Ombudsman. Deze is onafhankelijk en kan een onderzoek instellen.
  3. Openbaar Ministerie (OM): In ernstige gevallen van excessief geweld kan de klager aangifte doen. Het OM beslist of er een strafrechtelijk onderzoek wordt gestart.
  4. Civiele procedure: Slachtoffers kunnen ook een civiele rechtszaak aanspannen voor schadevergoeding.

10.3 De rol van rechterlijke macht en onafhankelijke commissies

De rechterlijke macht speelt een cruciale rol in de bestraffing van excessief politiegeweld. Wanneer een zaak voor de strafrechter komt, weegt de rechter af of de politie-agent in kwestie rechtmatig handelde of niet. Daarnaast kunnen er onafhankelijke commissies zijn, zoals een Commissie Politieklachten, die onderzoek doen naar structurele problemen binnen een korps of in specifieke zaken. Deze commissies dragen bij aan de transparantie en kunnen aanbevelingen doen voor beleidshervormingen (Bron: Commissie Politie-Integriteit, Jaarverslag, 2022).

11. Preventie en Oplossingen

11.1 Hervormingen in de politieopleiding (de-escalatietraining, diversiteit en inclusie)

Een van de belangrijkste manieren om politiegeweld te voorkomen is te investeren in een grondige, moderne en regelmatige opleiding. Zo zouden de-escalatietrainingen een vast onderdeel moeten zijn van het curriculum. Hier leren agenten hoe ze door middel van communicatie en lichaamstaal een gespannen situatie kunnen ontzenuwen, voordat het tot fysiek geweld komt (Bron: Politieacademie, 2022). Daarnaast is aandacht voor diversiteit en inclusie van groot belang. Een divers samengesteld politiekorps, waarin verschillende etnische en culturele achtergronden vertegenwoordigd zijn, kan vooroordelen helpen verminderen en het vertrouwen in de politie vergroten.

11.2 Technologie (bodycams, transparantie in het optreden)

Bodycams en dashcams kunnen helpen om politiegeweld te voorkomen en op te sporen. Wanneer agenten weten dat hun optreden wordt opgenomen, zullen ze eerder geneigd zijn om de-escalerend te handelen. Tegelijkertijd biedt beeldmateriaal een objectiefere basis bij klachtenprocedures of rechtszaken (Bron: Ministerie van Binnenlandse Zaken, 2020). Het is echter essentieel dat er duidelijke regels zijn rond privacy, opslag van beeldmateriaal en het recht van burgers om beelden in te zien. Daarnaast kunnen systemen die gebruikmaken van kunstmatige intelligentie (AI) helpen bij het analyseren van risicofactoren en patronen in politieoptreden, mits zorgvuldig toegepast.

11.3 Samenwerking tussen burgerorganisaties, NGO’s, politiek en politie (community policing)

Een community policing-aanpak kan de kloof tussen politie en burger verkleinen. Hierbij zoeken agenten actief de samenwerking met bewoners, maatschappelijke organisaties en lokale bestuurders om problemen in de wijk aan te pakken. Door te investeren in dialoog en gezamenlijke projecten, ontstaat meer wederzijds begrip en neemt de noodzaak tot repressief optreden af (Bron: VNG, 2021). Ook kunnen burgerorganisaties en ngo’s een controlefunctie vervullen door misstanden aan te kaarten, bewustwording te vergroten en slachtoffers juridisch bij te staan.

11.4 Best practices uit andere landen: succesverhalen van hervormingen

  • Noorwegen: In Noorwegen is het vuurwapengebruik door de politie zeer strikt gereguleerd; agenten dragen doorgaans geen vuurwapen. Er is een sterke nadruk op dialoog en conflictbemiddeling, en dit heeft geleid tot relatief lage cijfers voor dodelijk politiegeweld (Bron: Nordic Police Study, 2019).
  • Schotland: In Schotland is een speciale eenheid voor geweldspreventie opgericht die zich focust op de maatschappelijke oorzaken van geweld (zoals armoede, verslaving en huiselijk geweld). Ook de politie maakt deel uit van deze eenheid, waardoor het optreden van agenten vaker preventief en hulpverlenend is, in plaats van repressief (Bron: Scottish Violence Reduction Unit, 2020).
  • Costa Rica: Dit land heeft in 1948 zijn leger afgeschaft en investeert sindsdien intensief in politietrainingen rond mensenrechten en conflictbemiddeling. Hoewel Costa Rica ook problemen kent, wordt het land vaak geprezen om zijn relatief lage geweldsniveau bij politieoptredens (Bron: Arias & Morton, Peaceful Policing in Costa Rica, 2021).

12. Tips en Hulpbronnen

12.1 Hoe burgers hun rechten kunnen claimen

  • Ken uw rechten: Weet welke rechten u heeft wanneer u wordt aangehouden of gefouilleerd. In Nederland moet de politie u bijvoorbeeld in veel gevallen vertellen waarom u wordt aangehouden.
  • Blijf kalm en verzamel bewijs: Raak niet in paniek en gebruik uw smartphone (indien dit veilig kan) om het incident te filmen. Ook getuigenverklaringen kunnen achteraf zeer waardevol zijn.
  • Schakel hulp in: Neem contact op met een advocaat of een organisatie als Slachtofferhulp wanneer u meent slachtoffer te zijn van onrechtmatig politiegeweld.

12.2 Organisaties die hulp bieden

12.3 Suggesties voor verder lezen (artikelen, boeken, documentaires)

  • Boek: Peters, J. (2019). Geweld en Autoriteit: Een Historische Inleiding. Amsterdam University Press.
  • Rapport: Commissie Politie-Integriteit (2022). Jaarverslag Politietoezicht 2021. (Fictief)
  • Documentaire: Bodycam Chronicles (2021), geregisseerd door L. Vermeer. (Fictief)
  • Artikel: Smith, C. & Garcia, M. (2021). “Institutional Racism in Policing: An Overview.” Journal of Social Justice 45(3): 115-130.

13. Conclusie en Toekomstperspectief

13.1 Beknopte samenvatting van de belangrijkste bevindingen

Politiegeweld is een complex en gelaagd fenomeen dat niet alleen gaat over fysiek geweld, maar ook over structurele discriminatie, institutioneel racisme en machtsmisbruik. Hoewel de politie een cruciale maatschappelijke taak vervult, kan excessief of onrechtmatig geweld het vertrouwen in de rechtsstaat ernstig ondermijnen. Internationale en nationale wet- en regelgeving, zoals mensenrechtenverdragen en de Politiewet, zijn erop gericht om burgers te beschermen tegen machtsmisbruik. Toch komen incidenten nog te vaak voor, mede door oorzaken als gebrekkige training, stress en werkdruk, institutionele vooroordelen en een gebrek aan onafhankelijk toezicht. De gevolgen zijn groot: voor slachtoffers betekent het vaak ernstige fysieke en psychische schade, terwijl de samenleving geconfronteerd wordt met verdeeldheid en wantrouwen jegens de overheid.

13.2 Hoe kunnen we als samenleving toewerken naar minder politiegeweld en meer vertrouwen?

Om politiegeweld te verminderen, is een integrale aanpak nodig. Dit begint met grondige hervormingen in de politieopleiding, inclusief de-escalatietraining en bewustwording van vooroordelen. Technologie kan helpen bij het transparant maken van politieoptreden, maar moet zorgvuldig worden ingezet met waarborgen rond privacy en toezicht. Ook is samenwerking tussen politie, burgerorganisaties, ngo’s en politiek essentieel—community policing kan een brug slaan tussen de politie en de gemeenschappen die zij dient. Deze samenwerking bevordert een dialoog, wederzijds begrip en draagvlak voor veranderingen. Verder is het van belang dat er effectieve klachtafhandelingsprocedures zijn en dat onafhankelijke commissies en onderzoeksinstanties voldoende bevoegdheden hebben om te handelen wanneer er sprake is van misstanden.

13.3 Waar liggen kansen voor beleidsmakers, politiemensen, burgers en maatschappelijke organisaties?

  • Beleidsmakers: Zij kunnen wet- en regelgeving aanscherpen en budget vrijmaken voor betere training en onafhankelijk toezicht. Ook kunnen zij inzetten op diversiteit binnen de politie en richtlijnen uit internationale verdragen strenger naleven.
  • Politiemensen: Zij kunnen in hun dagelijkse praktijk reflecteren op hun eigen houding, vooroordelen en communicatie. Door actief te streven naar de-escalatie en empathie, kunnen agenten conflicten beter voorkomen.
  • Burgers: Participatie in lokale overleggen, het vastleggen van incidenten en het indienen van klachten zijn manieren waarop burgers hun stem kunnen laten horen. Bewustwording van eigen rechten kan bovendien helpen escalaties te voorkomen.
  • Maatschappelijke organisaties: Zij kunnen blijven druk uitoefenen op politiek en politie, juridische bijstand verlenen aan slachtoffers en onderzoek doen naar structurele problemen. Ook kunnen zij voorlichting geven over mensenrechten en discriminatie.

Op deze manier ontstaat een gedeelde verantwoordelijkheid. Politiegeweld is geen noodzakelijk gevolg van het geweldsmonopolie, maar een falen van de mechanismen die bedoeld zijn om dat monopolie in goede banen te leiden. Door continue aandacht, dialoog en hervorming kunnen we de kans op politiegeweld minimaliseren en bouwen aan een samenleving waarin burgers en overheid elkaar in vertrouwen tegemoet treden.

(Fictieve) Bronnenlijst

  1. Amnesty International (2019). Proactief Fouilleren of Discriminatie?
  2. Amnesty International (2021). “George Floyd: One Year After.” (Online artikel)
  3. Arias, J. & Morton, K. (2021). Peaceful Policing in Costa Rica. University of Latin America Press.
  4. Bureau Statistiek en Criminaliteit (2021). Jaaroverzicht Criminaliteitscijfers. (Fictief)
  5. Centrum voor Psychotrauma (2023). PTSS en Politiegeweld: Klinische Bevindingen. (Fictief)
  6. Commissie Politie-Integriteit (2022). Jaarverslag Politietoezicht 2021. (Fictief)
  7. CRIEM Rapport (2022). Discriminatie in de Handhavingspraktijk. (Fictief)
  8. Department of Justice (2021). Federal Police Oversight Report. (VS)
  9. Eddo-Lodge, R. (2017). Why I’m No Longer Talking to White People About Race. Bloomsbury Publishing.
  10. Europese Commissie tegen Racisme en Intolerantie (2020). Rapport over Politietoezicht. (Fictief)
  11. Historisch Documentatiecentrum (2020). De Geschiedenis van de Politie in Nederland. (Fictief)
  12. Human Rights Watch (2021). Brazil’s Urban Violence and Law Enforcement.
  13. Human Rights Watch (2022). Annual Report on Human Rights Violations.
  14. Miller, J. (2018). Policing the Civil Rights Era. University Press.
  15. Ministerie van Binnenlandse Zaken (2020). Evaluatie Pilot Bodycams. (Fictief)
  16. Ministerie van Justitie en Veiligheid (2021). Handreiking Politiële Optredens. (Fictief)
  17. NRC (2021). “Dodelijk Politiegeweld in Nederland: De Feiten en de Vragen.” (Online artikel)
  18. Onderzoeksinstituut Politiek en Justitie (2023). Politiegeweld en Opleidingsniveaus. (Fictief)
  19. Peters, J. (2019). Geweld en Autoriteit: Een Historische Inleiding. Amsterdam University Press.
  20. Politieacademie (2022). Curriculum De-Escalatie en Conflictmanagement. (Fictief)
  21. Politievakbond ACP (2021). Rapport Werkdruk en Stress bij de Politie. (Fictief)
  22. Politiewet 2012, Artikel 7 en Artikelen 17-22.
  23. Rathenau Instituut (2021). Burger en Overheid in het Digitale Tijdperk.
  24. Reni Eddo-Lodge (2017). Why I’m No Longer Talking to White People About Race. Bloomsbury. (Dubbele vermelding ter illustratie)
  25. Rutgers, P. & Hayes, M. (2021). Media en Politie: Een Analyse van Social Media Invloeden. (Fictief)
  26. Scottish Violence Reduction Unit (2020). Strategic Plan for Violence Reduction. (Fictief)
  27. Smith, C. & Garcia, M. (2021). “Institutional Racism in Policing: An Overview.” Journal of Social Justice 45(3): 115-130.
  28. Staatscourant (2019). Ambtsinstructie voor de politie, de Koninklijke marechaussee en andere opsporingsambtenaren.
  29. Stevens, R. (2020). Psychologie van Geweld. (Fictief)
  30. Transparency International (2020). Global Corruption Barometer: Police & Security.
  31. United Nations (1990). Basic Principles on the Use of Force and Firearms by Law Enforcement Officials.
  32. Van der Kolk, T. (2019). Groepspsychologie en Politieoptreden. (Fictief)
  33. Van Gelderen, J. & Stuurman, M. (2020). Maatschappelijke Kosten van Politiegeweld. (Fictief)
  34. VNG (2021). Community Policing in de Praktijk. (Fictief)
  35. Nordic Police Study (2019). Policing and Use of Firearms in Nordic Countries. (Fictief